حمایت برخی دستگاه های امنیتی و رژیم های منطقه ای از نیروهای تکفیری و تحرک بخشی به آنها به فراخور وضعیت تحولات بر کسی پوشیده نیست، گروه هایی که گاه در کسوت مبارزه با کمونیسم شوروی با حمایت آمریکا در افغانستان تجهیز شدند، زمانی دیگر به عنوان دشمن شماره یک آمریکا زمینه اشغال را فراهم کردند و جایی دیگر به حسب ضرورت، ادعای «دولت اسلامی عراق و شام» را برای براندازی دولت شیعی عراق یا حاکمیت علوی سوریه مطرح کردند.

هر چند این نوشتار قرار نیست گروه یا گروه هایی همچون داعش را ماهیت شناسی کند، اما طرح مختصاتی از تحرکات اخیر سیاسی- دیپلماتیک و امنیتی در سطوح داخلی عراق، منطقه ای و بین المللی می تواند به ترسیم نیمرخی از شرایط جاری در سه سطح مذکور و تحرک این گروه تروریستی در شکاف های موجود منجر شود. به عبارت دیگر نمایش نقاط داغ تحولات مرتبط با تحرکات داعش و ترسیم خطوط افتراق و تضارب منافع امنیتی بازیگران منطقه ای و بین المللی در این خصوص، می تواند به آسیب شناسی دقیق تری از عملکرد جبهه مقابل داعش و کشف علل سر برآوردن این گروه از شکاف های موجود کمک کند.

منابع خبری گزارش دادند که که عناصر گروه تروریستی داعش به طور کامل شهر موصل را تحت سیطره خود قرار داده اند.

نوری المالکی? نخست وزیر عراق در پی اوضاع متشنج این کشور و سیطره عناصر مسلح وابسته به داعش بر شهر موصل، حالت آماده باش کامل و بسیج عمومی اعلام کرد.

بر اساس گزارش های رسیده ،شهر موصل مرکز استان نینوا در شمال عراق دوشنبه شب بطور کامل به تصرف نیروهای تروریستی ?داعش? درآمده است.

سوال این است که چرا با وجود آگاهی مسئولان عراق از فعالیت شدید داعش در برخی استان ها، این گروه توانست تا این حد دور از انتظار، موفقیت های میدانی را در خاک آن کشور ثبت کند؟

سوال دیگر اینکه چرا در این موقعیت داخلی و منطقه ای نقش داعش پررنگ تر از همیشه دیده می شود؟ به بیان دیگر، مشخصه های بارز تحرکات منطقه ای و داخلی چگونه بر تحرک بخشی بیشتر به داعش موثر بود؟

ذکر چند ملاحظه و مولفه داخلی، منطقه ای و فرامنطقه ای می تواند در درک علل تقویت داعش در مقطع فعلی راهگشا باشد:

تقسیم وظایف شاخه های القاعده و غفلت مسئولان امنیتی

ایمن الظواهری رهبر القاعده اخیرا برای پایان بخشیدن به درگیری های جبهه النصره و داعش دو شاخه اصلی القاعده در سوریه و با هدف جلوگیری از تلفات بیشتر نیروها در اثر اختلافات داخلی، دست به تفکیک حوزه جغرافیایی این دو گروه زد. به النصره دستور داد در سوریه بماند و از داعش خواست در عراق فعالیت کند.

نفس این تفکیک، علاوه بر هدف پیش گفته، حاکی از طراحی برای عملیات و تحرک بخشی جدید به داعش در همسایگی سوریه بود، ضلع دیگری از سد شیعی منطقه که تخریب آن می تواند محور مقاومت را تضعیف کند.

کارشناسان بارها هشدار داده بودند که جریان تکفیر عقبه ای ایدئولوژیک و عمقی جغرافیایی دارد، بنابراین با وجود همه اختلافات داخلی نمی تواند و نباید جزیره ای و مستقل عمل کند. بنابراین نگاه جزیره ای به آن و تغافل درباره اش نیز اشتباه است.

به گزارش پایگاه خبری موسوعة النهرین، این ایراد را اسامه النجیفی نیز به مسئولان عراقی وارد می کند و می گوید: آنچه اتفاق افتاد (اشغال موصل)، به دلیل اهمال فرماندهان امنیتی و نبود اطلاعات قبلی بود.

عملیات سامرا با وجود شکست داعش در حمله به حرمین عسکریین می توانست هشداری جدی درباره فعالیت سازمان یافته و خطرناک القاعده در عراق باشد.

منابعی در دولت قانون گفتند: عملیات اصلی در طرح سامرا، همان منفجر کردن مرقد امامین عسکرین (ع) در سامرا برای فتنه انگیزی و شعله ور کردن جنگ فرقه ای بود اما این عملیات با واکنش قوی و موفق نیروهای امنیتی عراق و مقابله با این گروهک های تروریستی ناکام ماند و آنها همچنین فکر نمی کردند که اهالی سامرا و موصل در کنار نیروهای امنیتی بایستند و از آنها در نبردشان علیه گروه تروریستی داعش حمایت کنند.

سوال: چرا مسئولان امنیتی عراق نتوانستند تحرکات احتمالی بعدی داعش را با وجود هشدارها رصد کنند؟

این سوالی است که شاید بررسی های بیشتر در آینده بتواند پاسخ آن را بدهد.

اختلافات داخلی عراق

اختلافات داخلی عراق را می توان از زمان پیروزی ائتلاف قانون به رهبری نوری المالکی در انتخابات پارلمانی عراق آشکارتر دید.

پیروزی نوری المالکی و ائتلاف سازی های رو به پیشرفتی که چند گام محدود دیگر تا تشکیل دولت ائتلافی بعدی باز هم به ریاست المالکی فاصله دارد، نگرانی برخی گروه های داخی و همپیمانان منطقه ای آنان را در باره این رویداد برانگیخته است.

این اختلاف را در ادبیات مسئولان عراقی هم می توان به وضوح مشاهده کرد و تقابل های کلامی خود شاهدی بر این مدعاست.

گفته می شود «اثیل النجیفی» استاندار نینوا در پی شدت درگیریها در داخل ساختمان استانداری توسط گروه های مسلح محاصره شد، اما وی توانست با کمک نیروهای پلیس فرار کند.

اثیل النجیفی برادر اسامه النجیفی رییس پارلمان فعلی عراق است که جدای از مذهب، اختلافات سیاسی جدی با نوری المالکی دارد.

در همین حال، «احسان العوادی» نماینده ائتلاف دولت قانون اسامه النجیفی رئیس پارلمان و برادرش اثیل النجیفی استاندار نینوا را مسئول حوادث موصل دانست چرا که به عقیده وی این افراد با دولت در زمینه مبارزه با تروریسم همکاری نمی کنند.

حتی النجیفی در پاسخ به درخواست اعلام وضعیت اضطراری از سوی نوری المالکی برای مقابله با تحرکات خطرناک داعش گفته است: وضعیت اضطراری شرایطی دارد از جمله، موافقت رییس جمهور و پارلمان است.

این لحن در طرف مقابل نوری المالکی نیز قابل توجه است.

رئیس پارلمان عراق عنوان داشت: این درگیری ها فقط عراق را هدف قرار نداده بلکه کل خاورمیانه را تهدید می کند.

وی تصریح کرد: رئیس منطقه کردستان عراق به من اعلام کرد که آماده است به ارتش عراق برای مقابله با این گروه ها کمک کند. اما مذاکرات میان بغداد و اربیل در خصوص این کمک ها به نتیجه ای نیانجامید. من با رهبران سیاسی و سفیران کشورهای بزرگ تماس هایی داشتم تا بسیج عمومی برای مقابله با این حمله صورت بگیرد.

اسامه نجیفی عنوان داشت: اگر با این حمله برخورد نشود، این درگیری ها به تمامی مناطق در عراق سرایت می کند. باید مشارکت مردمی و همکاری کامل برای مقابله با این گروه های جنایتکار صورت بگیرد. باید اختلافات را رها کرد؛ چرا که یک حمله خارجی علیه کشور ما صورت گرفته است و باید وحدت ملی در حال حاضر برقرار شود.

این مقام عراقی تصریح کرد: من از خانواده های شریف عراقی می خواهم تا با شجاعت با این گروه های ترسو برخورد کنند که از بی کفایتی برخی از رهبران استفاده می کنند. در صورتی که ما با هم همکاری داشته باشیم می توانیم با آن ها مقابله کنیم.

دولت ایران با وجود دعوت عربستان سعودی از مقام های ایرانی و دعوت سعود الفیصل وزیر خارجه عربستان از محمد جواد ظریف همتای ایرانی خود، هنوز پاسخ مشخصی درباره زمان احتمالی دیدار از آن کشور نداده است و در مقابل رقیب منطقه ای دیگر عربستان یعنی ترکیه همین دیروز میزبان رییس جمهور ایران با بسته ای از قراردادهای اقتصادی جدید و مذاکراتی درباره لزوم حل و فصل سیاسی بحران سوریه بود.

خبرگزاری مهر در تحلیلی در این باره می نویسد: رصد دقیق حوادث چند ساعت گذشته به خوبی این موضوع را نشان می دهد که اختلافات اسامه النجیفی رئیس فهرست متحدون با نوری المالکی بر موضوعات امنیتی نیز تاثیر گذار بوده است زیرا پس از این که داعش توانست موصل را اشغال کند و به سوی استان های دیگر حرکت کند به ناگاه اسامه النجیفی طی سخنانی ارتش و فرماندهان ارتش را زیر سئوال برد و خواستار استفاده از فرماندهان مجرب برای مقابله با داعش شد.

این سخنان النجیفی در حالی مطرح شد که برادر وی یعنی آثیل النجیفی روز گذشته با گرفتن سلاح در دست از ساکنان نینوا خواست به مقابله با داعش برخیزند اما امروز به ناگاه پا به فرار گذاشت. اسامه النجیفی ساعتی پس از اشغال موصل به شکل تلفنی با سفارت آمریکا و مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق گفتگو کرد و از اعلام آمادگی بارزانی برای دخالت دادن نیروهای پیشمرگ کرد خبر داد.

جدای از میل داعش به سلطه بر مناطق بیشتر و به زعم خود ایجاد خلافت اسلامی مورد نظرش، تحرکات تشکلات مخالف نوری المالکی نیز بی نصیب نیست زیرا هدف به زانو درآوردن نوری المالکی است به ویژه که نخست وزیر عراق خواستار برگزاری کنگره ای بر ضد داعش در الانبار شده است و رایزنی ها برای تشکیل کابینه ادامه دارد. در واقع دشمنان داخلی و خارجی مالکی تحرکی را علیه وی سازماندهی کرده اند باید منتظر ماند تا واکنش نوری المالکی به آن را دید. وی در اولین واکنش ضمن درخواست از پارلمان برای اعلام حالت فوق العاده وعده داد که همه کسانی که سهل انگاری کرده اند را مجازات خواهد کرد.

در همین راستا نیچروان بارزانی، نخست وزیر منطقه کردستان عراق اعلام کرد که وی تلاش کرده تا برای حمایت از شهر موصل در مقابله با گروه داعش، با دولت بغداد هماهنگ شود اما بغداد با این اقدام مخالفت کرده است.

وی با بیان اینکه نیروهای پیشمرگ در مناطق درگیر در حالت آماده باش کامل قرار دارند، از شهروندان منطقه کردستان خواست تا به افرادی که از موصل به این منطقه مهاجرت کرده اند، کمک رسانی کنند. وی همچنین خواهان مداخله سازمان ملل برای مقابله با گروه داعش شد.

اختلاف بغداد و اقلیم کردستان

به نظر می رسد اختلافات اخیر دولت مرکزی عراق با کردها بر سر صدور یکطرفه و بدون هماهنگی نفت اقلیم کردستان به ترکیه نیز در این نوع تعامل تنش آلود بی تاثیر نباشد.

در روزهای گذشته، کریم لعیبی وزیر نفت عراق به مقامات کردستان عراق و ترکیه هشدار داده بود که تدابیر شدیدی را در باره صادرات نفت اقلیم کردستان اتخاذ خواهد کرد. وی افزود: کردها و ترک ها بزرگترین اشتباه ممکن را مرتکب شده اند و دولت عراق در این باره دست بسته نخواهد نشست.

در حقیقت تنش های اخیر بین بغداد و اربیل باعث شد تا چفت و بست های همکاری امنیتی نیز با سردی و تنش در روابط دو طرف، ضعیف تر شود و به نظر می رسد این شکاف بین دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان باعث شده است تا داعش خیالش تا حدی از هماهنگی امنیتی بین این دو طرف راحت شود.

دست های منطقه ای تنش

به نظر می رسد که حملات نوری المالکی به برخی کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه عربستان و اختلافات با اقلیم کردستان در تشدید توطئه علیه وی بی تاثیر نبوده است. کشف خودروها و ادوات سعودی در الانبار در چند روز قبل گواه این مدعاست که سعودی ها هنگامی که طرح های خود را در سوریه شکست خورده دیدند به فکر افتاده اند که عراق را هدف قرار دهند و در راستای تضعیف و در صورت امکان حذف نوری المالکی برآیند.

پایگاه خبری «عراق القانون» نیز به نقل از منابع آگاه بلندپایه نوشت که حمله تروریستی داعش به موصل و پیش از آن به سامرا کاملا تحت نظارت و به دستور ریاض صورت گرفته است.

بر اساس این گزارش سرکرده داعش با پادشاه عربستان اخیرا دیداری داشته و ماموریت اشغال استان های سنی نشین و تبدیل آنها به امارت های تکفیری تحت نظارت ریاض و دوحه را پذیرفته است.

برخی ناظران سیاسی معتقدند به طور حتم سعودی ها و عوامل آنها در عراق از هیچ تلاشی برای کنار زدن نخست وزیر کنونی عراق دریغ نمی کنند. با نگاهی به بخشی از سخنان اسامه النجیفی مبنی بر اینکه فرماندهان مجرب به خدمت گرفته شود متوجه می شویم که به احتمال زیاد منظور وی همان افسران بعثی است به ویژه که اسامه النجیفی و برخی همپیمانان وی رویای بازگشت به روند نظام سابق را در سر می پرورانند.

نگرانی از دیپلماسی فعال ایران

تشدید تحرک داعش و حامیان آن در عراق با یک تحول دیگر نیز در جبهه مقابل یا دستکم رقیب عربستان و جریان تکفیر در منطقه همزمان شد. دیپلماسی فعال در روزهای اخیر دو گام بزرگ برداشت؛ گامی به سوی مدیریت تحولات منطقه با سفر رییس جمهور کشورمان به ترکیه و فعال سازی محرک هایی برای حل بحران سوریه و گامی به سوی عرصه بین المللی در ملاقات دوجانبه هیات مذاکره کنندگی ایرانی و آمریکایی برای اولین بار.

این ملاحظه نباید ناگفته بماند که دولت ایران هنوز با وجود دعوت عربستان سعودی از مقام های ایرانی و دعوت سعود الفیصل وزیر خارجه عربستان از محمد جواد ظریف همتای ایرانی خود، پاسخ مشخصی درباره زمان احتمالی دیدار از آن کشور نداده است و در مقابل رقیب منطقه ای دیگر عربستان یعنی ترکیه همین دیروز میزبان رییس جمهور ایران با بسته ای از قراردادهای اقتصادی جدید و مذاکراتی درباره لزوم حل و فصل سیاسی بحران سوریه بود.

در همین حال مذاکرات ایران و آمریکا به صورت دوجانبه (برای اولین بار) و با وجود ملاحظه و نگرانی عربستانی ها در این خصوص، در ژنو برگزار شد. هر چند این سناریو مطرح است که تحرکات داعش در حاشیه امنیتی ایران می تواند به عنوان اهرم فشاری برای متقاعد کردن مذاکره کنندگان و مسئولان ایرانی به همکاری و همراهی بیشتر یا امتیازگیری غرب در باره پرونده هسته ای استفاده شود، اما یک ملاحظه دیگر نیز در ارتباط با مذاکرات ایران و آمریکا مطرح است.

نگرانی از مصالحه تهران-واشنگتن به ویژه با رسانه ای شدن برخی نتایج مذاکرات و مثبت و سازنده خواندن مکرر آن در برخی بازیگران میانی منطقه ای وجود دارد. سخن از یک ترس است. ترس از بی کلاه ماندن سر برخی رژیم های منطقه ای پس از توافق احتمالی. این نگرانی عینا در قهر اخیر عربستان سعودی با آمریکا پس از توافق اولیه ژنو مشهود بود.

جواد ارشادی- جام جم آنلاین