از زمان قاجار، کشور ایران مورد توجه اروپایی ها قرار داشت. بعد از گذشت مدتی از روابط غربی ها با دولتمردان ایرانی، ناآگاهی سیاسی و فرهنگی این زمامداران بر اروپایی ها معلوم شد. گرچه در اوایل برقراری ارتباط، فرانسه، آلمان در کنار روسیه و انگلیس برای تصاحب هر چه بیشتر منافع مادی در ایران رقابت داشتند، اما کمی بعد با وابستگی سیاسیون ایران به روسیه یا انگلیس، سایر کشورها مجالی برای هماوردی در این میدان پیدا نکردند.

میزان نفوذ سیاسی و اقتصادی انگلیس و روسیه و سیطره آنان بر منابع ایران به حدی بود که بسیاری از طرح های اقتصادی یا بازرگانی تحت اداره غربی ها صورت می گرفت و سهم ناچیزی از این منابع طبیعی، نصیب جامعه می شد.

تا اواخر قرن نوزدهم، روس ها سودای‏ تصرف کامل ایران و رسیدن به آب های‏ گرم خلیج فارس را در سر داشتند و به‏ هیچ قیمتی حاضر نبودند انگلستان یا هر دولت دیگر اروپایی را در تملک نهایی‏ این کشور ـ که به نظرشان عملی تقریبا انجام یافته بود ـ سهیم کنند، اما از اوایل‏ قرن بیستم به بعد به علت توسعه قدرت‏ نظامی و صنعتی آلمان و ضعف نسبی‏ روسیه در آسیا و خاوردور ـ که از شکست تاریخی این دولت از ژاپن به سال‏ 1905 ناشی می‏شد ـ روس ها ناچار شدند با رقیب خود (بریتانیای کبیر) کنار بیایند و اختلافات دیرین خود را در آسیا با عقد قراردادی برطرف کنند.

انقلاب اکتبر 1917 روسیه، شرایطی را برای تنفس جامعه ایرانی که زیر بار قراردادهایی استعماری کمر خم کرده بود، فراهم آورد. نظام کمونیستی شوروی که قصد جهانی شدن شعارهای ضدنظام سرمایه داری را داشت قصد بهره برداری از فرصت های ممکن را برای پیروزی در میدان تبلیغات علیه رقیب داشت به همین دلیل اعلام کرد که قراردادهای خود با ایران را به صورت یکجانبه لغو خواهد کرد. این اعلام نظر، البته در حد حرف باقی ماند و به جای این که فرصت را برای عرض اندام سیاسیون ایران فراهم کند، میدان را برای صحنه گردانی های طراحان سیاسی لندن باز کرد و آنها را در آوردگاهی بدون رقیب آورد.

بعد از پایان جنگ جهانی اول که تقسیمات سیاسی کشورها تغییر کرد، سال 1919 دولت ایران هیاتی حامل خواسته های ایران (ازجمله لغو قرارداد 1907، لغو کاپیتولاسیون و امتیازات خارجی به طور کلی و...) را به کنفرانس صلح پاریس اعزام کرد، ولی انگلستان مشکلاتی در راه پذیرفته شدن نمایندگان ایران به کنفرانس صلح فراهم و قرارداد معروف به قرارداد 1919 را با دولت ایران منعقد کرد که به موجب آن تمام تشکیلات نظامی و مالی ایران تحت نظارت انگلستان قرار می گرفت. پس از امضای این قرارداد بین وثوق الدوله و سرپرسی کاکس، وزیرمختار انگلیس که خبر آن محرمانه نگه داشته شده بود، انگلستان منتظر تصویب قرارداد از طرف مجلس ایران نشده، یک هیات نظامی به ریاست ژنرال دیکسون و یک هیات مالی به سرپرستی آرمیتاژ اسمیت برای تشکیل سازمان جدید ارتش و اداره امور مالیه اعزام کردند و مبلغ دو میلیون لیره به عنوان قرض با ربح صدی هفت، برای اجرای برنامه های خود در اختیار دولت ایران گذاشتند، اما جامعه ملل این قرارداد خائنانه را که موجب می شد ایران تحت الحمایه انگلستان شود به رسمیت نشناخت. در ایران آزادیخواهان بر ضد آن قیام کردند، فرانسه و آمریکا هم انگلستان را برای تحمیل کردن چنین قراردادی به ایران مورد اعتراض قرار دادند. وثوق الدوله عاقد قرارداد، مخالفان را حبس، جراید را توقیف و احمد شاه قاجار را به اروپا روانه کرد و به اجرای مواد قرارداد پرداخت، اما سرانجام مجبور به کناره گیری شد و دولت میرزاحسن خان مشیرالدوله که بر سر کار آمد آن را موقوف الاجرا کرد.

در آستانه محرم 1338 هجری قمری که ایران در تب و تاب قرارداد 1919 بود، علما خواستند مساجد را سیاهپوش و عموم مردم را به قیام علیه قرارداد ترغیب و دعوت کنند. عده ای از وعاظ هم در مجالس روضه خوانی و عزاداری در مسجد عبدالحسین، علیه قرارداد سخنرانی کردند و بالاخره با این کار ها و اقدامات علما و مردم، پایه های قرارداد 1919 متزلزل شد. امضای قرارداد انگلیس ـ ایران و امر و نهی امپریالیست های انگلیسی در این کشور موج خشم و اعتراض و اوجگیری مبارزات مردمی را در شمال برانگیخت. در بسیاری از شهرها میتینگ های مردمی و تظاهرات درگرفت. تراکت ها و اعلامیه هایی با شعار«مرگ بر انگلیس» و «مرگ بر دولت انگلیسی خواه وثوق الدوله» پخش شد. روزنامه ها، شخصیت های اجتماعی برجسته، بسیاری از بازرگانان و نمایندگان روحانیان علیه این قرارداد به پا خاستند و سراسر کشور را جنبش ضدانگلیسی فراگرفت.

مخالفت با قرارداد و انزجار روزافزون عمومی از انگلیسی ها چنان اوج گرفت که نماینده بریتانیا در تهران در 28 جولای 1920 میلادی / اول ذی الحجه 1338 قمری گزارش داد: اکنون ما را با مستبدترین عناصر این کشور همراه می انگارند و اعتماد کسانی را که خود دموکرات های ناسیونالیست یا هر چیز دیگری می نامند از دست داده ایم، آنها دوستان طبیعی ما محسوب می شوند زیرا مشروطیت خود را به ما مدیون می باشند و به علاوه تنها حزب کم و بیش سازمان یافته کشور را تشکیل می دهند. در واقع بتدریج به مقامی سوق می یابیم که در گذشته، روس ها در آرای عمومی از آن برخوردار بودند.

بعد از روی کار آمدن سیدضیا، انگلیس که از هر فرصتی برای کمک به او استفاده می کرد برای تقویت موقعیت سیدضیا، از قرارداد پرمنفعت 1919 نیز گذشت. حمایت آشکار انگلیس از دولت کودتا، بجز کمک های مالی و اطلاعاتی، کسب اجازه از لرد کرزن بود تا سیدضیا بتواند با سر و صدا، لغو قرارداد دفن شده 1919 را اعلام کرده و به این ترتیب برای خود وجاهتی دست و پا کند. سیدضیا که در دوره قبل، برای امضای این قرارداد، صدای اعتراض خود را بلند کرده بود، اکنون برای کسب آبرو، قرارداد را لغو کرد؛ قراردادی که عملا غیرقابل اجرا بود.

 

منابع:

ـ مستوفی، شرح زندگانی من، ج 3، زوار، تهران، ص 20.

ـ مکی، زندگانی سیاسی سلطان احمدشاه قاجار، چ دوم، امیرکبیر، تهران، صص 110ـ106.

ـ شیخ الاسلامی، افزایش نفوذ روس و انگلیس در ایران عصر قاجار، چ اول، کیهان، تهران، ص 68.

ـ زرگر، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه، ترجمه کاوه بیات، چ اول، انتشارات پروین و معین، تهران، ص53.

ـ دولت آبادی، حیات یحیی، ج 3، فردوسی ـ عطار، تهران، ص 265.

شهاب سلیمی / جام جم